Herhangi bir dilde kelime varlığındaki kelimeleri belli konu gurupları altında toplayarak sınıflandırmak çok önemlidir. Bu konuda fikir edinmemiz için E.Begmatov’un şu sözlerine dikkat edelim: “Kelimelerin guruplara ayrılması, bu dilin hangi alanlarının daha zengin ya da ve hangi alanlarının daha zayıf olduğunu anlama imkânını sağlar. Belli bir dile ait veya diğer dillerden alınan kelimeleri guruplara ayırarak karşılaştırmalı bir şekilde incelemek, bu dilde hangi kelimelerin korunup, hangilerinin eskiyerek yerini yeni bir kelimeye bıraktığını tespit etmeyi kolaylaştırır. Halkın toplumsal- siyasî hayatı, ziraatı, sosyal-kültürel yaşam tarzı ve dinî itikadına ait bilgiler kelime guruplarında daha net ifade edilir. Demek ki, kelimeleri guruplara ayırarak incelemek halkın hayatıyla ilgili özellikleri de araştırma imkânını verir. Bu açıdan konularına göre sınıflandırma metodu linngvo- sosyal değere sahiptir.”[1]
Bu bağlamda Alişir Nevaî’nin “İlk Divan”ında bulunan Arapça kelimelerin konularına göre guruplara ayrılması faydalıdır. Guruplandırmaya geçmeden önce Arapça kelimelerin sınıflandırılmasına ait bir araştırma üzerinde kısaca duralım.
Araştırmamızın “Giriş” kısmında F.Abdullayev’in “Özbek Dili Leksikasının Bazı Meseleleri Üzerine” adlı makalesi üzerinde durarak, makalede Özbekçeye Arapçadan geçen kelimeler hakkında çok değerli fikirlerin ileri sürüldüğünü kaydetmiştik. Makalede Arapça kelimelerin “leksik gurupları” da dile getirilmiştir. Bu kelimeler on gurup hâlinde incelenmiştir. Bu çok önemlidir çünkü kelimelerin guruplar hâlinde incelenmesi bu makaleyle başlamış oldu. Demek ki, Arapça kelimeler aşağıdaki “leksik guruplar”a ayrılır:
1. Dine ait kelimeler: iman,, imam. Devletin yapısı, siyasî hayat ve hukuk kelimeleri: hükümet, vekalet, millet. 3. Askeri hayata ait kelimeler:. 4. Sanayi ve mesleğe ait kelimeler:/cas/’ö, ticaret, sanayi. 5. Edebiyat terimleri: şiir, şair, hikâye. 6. Sanatn terimleri:nakış, resim, raks. 1. Fen bilgisine ait kelimeler: ilim, nazariye, felsefe. 8. Okul ve Eğitim terimleri: kitaptertip, intizam. 9. Yayın ve basın terimleri: neşir, metbaa, muhabir. 10. Aile ve akrabalık adları: amca, hala, kadın.
“Bunların dışında birçok Arapça kelime günlük hayatımızda sıkça kullanılır ve yukarıda saydığımız gurupların hiçbirine ait değildir: hava, şart, vakit, ahval, hürmet, sual, cevap, rahmet, muhabbet, şerait, hayat ve s.”2
Tabii ki, Özbekçede bulunan Arapça kelimelerin guruplandırılması tam bir guruplandırma değildir. Ama işin ilginç yönü “İlk Divan”da kullanılan Arapça kelimeler de 10 gurupta incelenmiştir.
“İlk Divan”daki Arapça kelimelerin istatistik tetkiki onları belli guruplara ayırma imkânını sağlar. Belli bir kelime gurubuna ait kelimenin anlam özellikleri metin terkibinde daha açık görünür. Yani bir kelime tek başına genel anlamı ifade eder, ama birkaç kelimeyle birlikte kelime öbeklerini oluşturunca onun anlamı netleşir. Örneğin
“ilk Divan”da sıkça kullanılan bark kelimesinin temel (denotatif) anlamı yıldırım demektir. Aynı zamanda bu kelime ateş, alev anlamlarını da ifade edebilir. Bu kelimenin hangi anlamı ifade ettiğini anlamak için onu metin terkibinde incelemek lâzım olur. Barkı cihansöz tamlamasında “cihanı yakan yıldırım” anlamını ifade edilmektedir. Bu tamlama mecaz anlamda da kullanılabilir. O zaman meşukun güzelliği, sitemkârlığı ve âşığın hâli ile ilgili anlam ortaya çıkar. Bu durumda mübalağa sanatı kullanılmış olur. Barkı cansöz tamlamasında ise mecaz anlam daha ağırlıklıdır. Çünkü “canı yakan yıldırım” ifadesi âşık ile meşuk arasındaki aşkla ilgili durumu gösterir. Ayrıca barkı lam’ı’ (parlak yıldırım), barkı afet (felaket yıldırımı), barkı rahşanda (parlak yıldırım), barkı rahşan (1. parlayan yıldırım, 2. berrak mey) tamlamalarında bark kelimesinin yan anlamı ifade edilmiştir. Bu tamlamalarda bark kelimesinin anlamı genişleyerek metnin etkili tasviri sağlanır. Aşağıdaki beyitte barkı rahşan tamlamasının poetik anlam ifade ettiğini görebiliriz:
Gam etti tiyra menicamı mey uyur, saki
Ki, közlarimni yarutsun bun barkı rahşaning.
Dile getirdiğimiz tamlamaların hepsinde bark kelimesi bir isimdir. Ama aşağıdaki durumlarda bu kelimenin Farsça ve Arapça ek alarak sıfata dönüştüğü görülür: barkvar- yıldırım gibi; barkvaş – yıldırım gibi hızlı; bar^/aş – yıldırım görünüşlü; barkraftar-yıldırım gibi hızlı yürüyen. Nevaî eserlerinde kullanılan çahi zakan – tamlamasında zakan (çenenin altındaki etli bölüm,) kelimesi hem temel anlamı, hem yan anlamı ifade eder. Zümre kelimesi gurup, küme anlamlarını ifade eder. Ama zümrei aşk tamlamasında kelimenin anlamı daralarak âşıklar mânasını ifade etmiştir.
“ilk Divan”nın 68bsayfasındaki gazelde 18 adet Arapça kelime kullanılmıştır (bazı kelimeler birkaç defa tekrar edilmiş). Bu kelimeler (örneğin: saadet, subh, cemal, acep, aşk, visal, hüsün, akıl) temel anlam ifade ederler ve onların bir kısmı isim, diğer kısmı da sıfattır. Bütün bunlardan yola çıkarak Divan’daki Arapça kelimeleri şöyle guruplarda inceleyebiliriz:
Kısacası, ortak anlamı ifade ederek diğer kelimeleri de bu anlam altında birleştirmekle kelime gurupları ortaya çıkar. Bu noktada vurgulanmalıdır ki, Arapçada isim olan kelimeler Türkçe veya Farsça kelimelerin etkisiyle başka bir kelime gurubuna geçebilir ya da şeklini değiştirebilir. İşte o zaman kelimenin ifade etmekte olduğu anlamı anlamak lâzım olur. Örneğin, ya da (s^) kelimelerinde “şahıs” ve “sufîlik” anlamı vardır. Bu durumda kelimenin metin içinde ifade ettiği anlam dikkate alınmayıp, bu kelimeler için genel anlam olan “insan” gurubu oluşturularak bu kelimeler o guruba alınır. Ayrıca, bazı kelimeler birkaç anlamı ifade edebilir. Bu anlamların hepsinin temel anlam niteliğinde olması onları ayrı kelime guruplarına alınmasına neden olamaz. Çünkü belli kelimelerden meydana gelen gurup kendi içinde alt guruplara da ayrılabilir. Örneğin: “İsimler” gurubunu alalım. Bunların alt gurup olarak özel isimlere de ayrılabilir. Alişir Nevaî geleneklere sadık kalarak, telmih sanatı vasıtasıyla yeni tasvir şeklini ortaya çıkarabilmiştir.
* Kokan Devlet Pedagoji Enstitüsü Özbek Edebiyatı Bölümü Öğretim Görevlisi
[1] Begmatov E. Hozirgi o’zbek adabiytilining leksik gatlamlari. Fan, 1985. — s.121